پوکی استخوان ( بیماری‌شناسی، علائم، ریسک فاکتور‌ها، پیشگیری و ... )

پوکی استخوان چیست ؟ ریسک فاکتور‌های آن کدام است ؟ پیشگیری از آن چگونه است ؟ در این مطلب می‌خوانید:

بیماری‌شناسی پوکی استخوان

پوکی استخوان یک بیماری شایع است که باعث ضعف، نازکی غیر طبیعی و کاهش تراکم استخوان ها شده و با افزایش سن تشدید میشود. در پوکی استخوان سرعت از بین رفتن بافت استخوانی از سرعت تشکیل این بافت بیشتر می‌شود و بمرور استحکام و تراکم استخوان‌ها کم می‌شود. استخوان های افرادِ مبتلا به این بیماری به راحتی شکسته می‌شوند. به عنوان مثال، استخوان هایشان گاهی حتی پس از یک زمین خوردنِ ساده در خانه نیز می‌شکنند.]1،3،5[این شکستگی ها اغلب در استخوان ستون فقرات، لگن و نزدیکی مچ رخ می دهد. ]4[

در مردان و زنان، بروز شکستگی ها با افزایش سن به طور قابل توجهی افزایش می یابد؛ در سطح جهانی، شیوع شکستگی مهره و لگن در مردان مسن تقریباً یک سوم خانم ها بوده (5 تا 6 درصد در مردان در مقابل 16 تا 18 درصد در زنان ) و به طور معمول شکستگی ناحیه‌ی انتهایی ساعد که نزدیک مچ است در مردان یک ششم خانم ها می‌باشد (2.5 در مقابل 16 درصد ) .]9[

طبق گزارش فانا، در ایران شیوع پوکی استخوان در سنین بیش از ۳۰ سال ، ۱۷ درصد می‌باشد وحدود 25 درصد افراد بالای 60 سال کشور به این بیماری مبتلا هستند و تخمین زده می‌شود که حداقل 2 میلیون نفر در کشورمان در معرض خطر شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان قرار دارند و در هر ساعت 6 مورد از این شکستگی ها در کشور اتفاق می افتد و متأسفانه این آمار در حال افزایش می‌باشد.]13[

پوکی استخوان یکی از عوامل اصلی مرگ و میر در افراد مسن است و با وجود اینکه این بیماری در مردان نسبت به زنان کمتر دیده می شود ولی میزان مرگ و میر ناشی از شکستگی لگن، و همچنین شکستگی های مهره ها و سایر استخوان های بزرگ، در مردان نسبت به زنان بیشتر است. ]8 [ احتمال ایجاد شکستگی استخوان به منطقه‌ی زندگی نیز بستگی دارد؛ بیشترین میزان شکستگی لگن در کشورهای اسکاندیناوی رخ داده ، در حالی که بیشترین میزان شکستگی مهره های ستون فقرات در کره جنوبی و ایالات متحده بوده است. ]7[

ریسک فاکتورها پوکی استخوان
ریسک فاکتور به هر صفت، ویژگی یا در معرض قرار گیری محیطی ( مثلا آلودگی هوا ) در افراد تعریف می‌شود که باعث افزایش احتمال ابتلا به بیماری یا آسیب خاصی در فرد می شود.

توصیه می شود که ریسک فاکتور‌های اشکستگی استخوان در همه ی بزرگسالان، به ویژه زنان یائسه، مردان بالای 50 سال و هر فردی که با کوچکترین ضربه دچار شکستگی شده است مورد ارزیابی قرار گیرد. هدف از بررسی میزان ریسک پوکی استخوان، شناسایی افرادی است که در معرض خطر بیشتری نسبت به سایر افراد قرار دارند زیرا با شناسایی این افراد می‌توان از روش هایی برای به حداقل رساندن این خطر استفاده کرد. بررسی سابقه‌ی افراد و معاینات پزشکی نیز برای ارزیابی عوامل خطر به دقت انجام می‌شود. ]3،7[

این ریسک فاکتور‌ها شامل موارد زیر می‌شوند :

• سن فرد

سنی که فرد حداکثر توده ی استخوانی را دارد دقیقا مشخص نیست، اما احتمالاً در دهه ی سوم زندگی اکثر افراد رخ می دهد و این تفاوت در زمان بندی به دلیل متغیرهای ژنتیکی، هورمونی و محیطی است و همچنین به نوع استخوان بستگی دارد. ]12[ و شروع تخریب استخوان ها بلافاصله پس از سنی است که فرد حداکثر توده‌ی استخوانی را دارد، اما بیشترِ آن بعد از 65 سالگی رخ می دهد.

· جنسیت

مردان به دو دلیل کمتر از زنان به پوکی استخوان مبتلا می شوند؛ اول اینکه آنها در دوران بلوغ استخوان بیشتری به دست می آورند و دوم اینکه در هنگام پیری استخوان کمتری از دست می دهند زیرا بر خلاف زنان، مردان از دست دادن ناگهانی استروژن ها را تجربه نمی‌کنند و در آنها این اتفاق آهسته رخ می‌دهد. ]12[

• سابقه‌ی داشتن شکستگی

• درمان طولانی مدت با گلوکوکورتیکوئیدها ( دگزامتازون، هیدروکورتیزون و … )

• ابتلا به آرتریت روماتوئید ( روماتیسم مفصلی که شایعترین بیماری التهابی مفاصل بوده و جزء بیماری‌های خود ایمنی محسوب می‌شود یعنی هنگامی که بدن سلول های خودش را غریبه تشخیص داده و به آنها حمله می‌کند. )

• وزن کم بدن ( کمتر از ۵۸ کیلوگرم )
• سابقه‌ی والدین در شکستگی لگن با وارد شدن کوچکترین ضربه
• سیگار کشیدن
• مصرف بیش از حد الکل
• نژاد و قومیت

بزرگسالان سفیدپوست نسبت به بزرگسالان سیاه پوست، اسپانیایی یا آسیایی در معرض خطر بیشتری قرار دارند.]3،7[

•خانم ها بعد از یائسگی به دلیل پایین بودن سطح استروژن ( هورمون زنانه‌ای که به حفظ توده استخوانی کمک می‌کند). ]5[

شکستگی و کاهش توده‌ی استخوانی در زنانی که قبل از سن یائسگی هستند نسبت به زنان یائسه ( پایان دوره‌ی باروری ) کمتر دیده می‌شود. مطالعات صورت گرفته نشان می دهند که زنانی که سابقه‌ی شکستگیِ قبل از یائسگی دارند، 35 درصد بیشتر در معرض خطر شکستگی استخوان در سالهای پس از یائسگی قرار دارند و این درصد در مقایسه با زنانی است که فاقد سابقه‌ی شکستگی قبل از یائسگی هستند. ]10[

•افراد مسنی که در خانه ی سالمندان به سر می‌برند بیشتر از سایر افراد جامعه مبتلا به پوکی استخوان می‌شوند و احتمال شکستگی در آنها بیشتر می‌باشد. ]12[

· بیماریهای مزمن در دوران کودکی
فعالیت بدنی در دوران کودکی، توده و تراکم استخوانی را افزایش می دهد، اما حفظ این موارد نیاز به ادامه ی فعالیت های بدنی دارد. در مقابل، بیماریهای مزمن در دوران کودکی تهدیدهای زیادی را برای سلامتی استخوان ایجاد می‌کند و منجر به شکستگی های بعدی در دوران بزرگسالی می شوند که ناشی از توده استخوانی بسیار پایین است. ]12[

عوامل ایجاد اختلال در استخوان كودكان عبارتند از: ]12[
• رشد ضعیف
• تأخیر در بلوغ
•سوء تغذیه
• نقص عضلات
• کاهش فعالیت بدنی
• التهابات مزمن ( طولانی مدت )
•داروهایی مانند گلوکوکورتیکوئیدها ( دگزامتازون، هیدروکورتیزون و … )

پیشگیری از پوکی استخوان
خوشبختانه راهکارهایی برای پیشگیری از پوکی استخوان و سالم ماندن آنها وجود دارند که می تواند به حفظ یا افزایش تراکم استخوان شما کمک کند یا اگر مبتلا به پوکی استخوان هستید، این راهکارها می توانند باعث کاهش سرعت از بین رفتن استخوان ها شوند. به طور کلی، اصلاح شیوه زندگی باید برای همه افراد مبتلا به پوکی استخوان انجام شود.
این راهکار ها شامل موارد زیر است و برای هر دو جنس (خانم ها و آقایان) توصیه می‌شود: ]1،5،8[

· رژیم غذایی
در یک رژیم غذایی مناسب برای سلامتی استخوان ها باید از دریافت مقدار کافی پروتئین، کالری و همچنین کلسیم و ویتامین D اطمینان داشته باشیم که این موارد برای کمک به شکل گیری مناسب استخوان ها و تراکم آن ها ضروری می‌باشند.

· مصرف کلسیم
افراد مختلف با توجه به شرایطشان مقدار مشخصی از کلسیم را باید به صورت روزانه مصرف کنند که شامل کلسیم موجود در مواد غذایی مثل شیر، ماست، پنیر و سبزیجاتی که برگ سبز دارند و نوشیدنی های حاوی کلسیم و همچنین مکمل‌ها ( به عنوان مثال قرص ها ) می‌باشد که در صورت عدم دریافت کلسیم کافی از رژیم غذایی، با توصیه ی پزشک و داروساز بهتر است از مکمل ها استفاده شود. با این وجود، به دلیل احتمال بروز عوارض جانبی، نباید روزانه بیش از حد مشخصی کلسیم مصرف شود.

· مصرف ویتامین D
مکمل های ویتامین دی اغلب برای خانم ها توصیه می شود زیرا بیشتر در معرض خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.
مصرف این ویتامین، با توجه به شرایط فرد مقدار مشخصی دارد که روزانه باید مصرف شود. افراد مسن داخل خانه و سایر گروههای پرخطر ممکن است نیاز به دریافت ویتامین D بیشتری داشته باشند.
شیرِهایی که به آنها ویتامین Dاضافه شده، منبعی از این ویتامین می‌باشد. منبع خوبِ دیگر، ماهی قزل آلا ( و نه ماهی سالمون ) است. غذاهای دیگری مانند آب پرتقال ، ماست و غلات نیز حاوی این ویتامین هستند.

بسیاری از افراد به میزان کافی ویتامین D از رژیم غذایی خود دریافت نمی‌کنند و پزشک یا داروساز ممکن است مکملی برای کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان‌ به این افراد پیشنهاد کند. [5]

نکته مهم: نباید در مصرف ویتامین دی افراط کرد زیرا مصرف بیش از نیاز آن باعث اثرات سمی بر کبد و سایر ارگان‌های بدن می‌شود. با دکتر داروساز داروخانه درباره‌ی نحوه‌ی مصرف آن مشورت کنید.

· ورزش

ورزش می‌تواند با افزایش توده‌ی استخوانی در زنانی که قبل از دوران یائسگی هستد و کمک به حفظِ تراکم استخوان در خانمهای یائسه و همچنین با کاهش احتمال از دست دادن استخوان در مردان، خطر شکستگی را کاهش دهد. علاوه بر این، ورزش می تواند ماهیچه های شما را تقویت کرده، تعادل شما را بهبود ببخشد و احتمال زمین خوردن را کمتر کند و به این صورت خطر شکستگی یا آسیب دیدگی استخوان ها را کاهش می‌دهد. انجام ورزش سه روز در هفته بمدت حداقل 30 دقیقه توصیه می‌شود که البته بهتر است در بیشتر روزهای هفته انجام شود. بسیاری از انواع مختلف ورزش‌ها، از جمله آهسته دویدن، پریدن و پیاده‌روی در ایجاد تراکم در استخوان‌ها مؤثر هستند.
اگر ورزش را متوقف کنید، فواید آن به سرعت از بین می‌رود پس پیدا کردن یک ورزش منظم که از انجام آن لذت ببرید، شانس شما را برای حفظِ عادتِ ورزش کردن افزایش می دهد.

· سیگار و الکل
سیگار نکشیدن یا ترک سیگار برای سلامتی استخوان به شدت توصیه می شود. زیرا سیگار کشیدن و همچنین مصرف زیاد الکل باعث افزایش سرعت آسیب دیدن استخوان ها می شود.

· جلوگیری از زمین خوردن

زمین خوردن به طور قابل توجهی خطر شکستگی استخوان ها را در افراد مسنی که پوکی استخوان دارند افزایش می دهد. پس، انجام اقداماتی برای پیشگیری از زمین خوردن می تواند خطر شکستگی ها را کاهش دهد.

این اقدامات شامل موارد زیر می‌باشد:

• مطمئن شوید که تمام فرشهای شما دارای لایه ای در پشتشان هستند که فرش را محکم در جای خود نگه میدارند و لغزش صورت نمیگیرد.
• تمام مسیر های عبور خود را به خوبی با نوری مناسب، روشن کنید.
• از کفشهای محکم و راحتی که کف لاستیکی دارند استفاده کنید.
• از پزشک یا داروساز خود بخواهید تا بررسی کنند که آیا هر یک از داروهای مورد مصرف شما باعث سرگیجه می‌شوند یا خطر زمین خوردن شما را افزایش می دهند یا خیر. درصورت مثبت بودن این پاسخ راهنمایی‌های لازم برای کمتر شدن این عارضه را برایتان توضیح دهند.
• از راه رفتن روی سطوح لغزنده مانند یخ، کف و سطوحی که جلا داده شده اند خودداری کنید.
• از پیاده روی در مناطق ناآشنا خودداری کنید.
• برای چک کردن بینایی به طور مرتب به چشم پزشک یا بینایی‌سنج مراجعه کنید.

رعایت این نکات باعث کاهش احتمال زمین خوردن و شکستگی استخوان بخصوص در افراد سالمند می‌شود.

· داروها

برخی از داروهای خاص می توانند از دست دادن توده‌ی استخوانی را افزایش دهند و پوکی استخوان را تسریع کنند؛ به ویژه اگر به مقدار زیاد یا مدت طولانی استفاده شوند.

این دارو ها شامل موارد زیر می‌باشند :
•داروهای گلوکوکورتیکوئیدی ( دگزامتازون، هیدروکورتیزون و … )

• هپارین که یک داروی ضد انعقادی است یعنی برای جلوگیری و درمان لخته شدن‌های غیر طبیعی خون استفاده می شود.

•برخی داروهای ضد صرع

•برخی داروهای درمان سرطان پستان

در مواردی، ممکن است پزشک دارو را قطع کند یا مقدار آن را کاهش دهد و یا آن را با داروی دیگری جابجا کند تا خطر ابتلا به پوکی استخوان در فرد کاهش یابد.

نکته مهم: ساعات مصرف و دوز داروهای تجویزی را نباید سرخود تغییر داد. برای داروهای نسخه‌ای دقیقا طبق دستور مصرف پزشک و برای داروهای غیرنسخه ای نیز دقیقا طبق دستور مصرف دکتر داروساز در داروخانه داروی خود را مصرف کنید. زمانی که دارویی برای فردی تجویز می‌شود، فایده دارو بر مضرات آن غالب بوده است که تجویز شده است.

نویسنده و محقق : خانم دکتر سیده پریا صفوی مومنی (دکتر داروساز )