علائم و عوارض پوکی استخوان و روش‌های تشخیص آن

در فرد مبتلا به osteoporosis چه علائمی ظاهر می‌شود؟ روش‌های تشخیص پوکی استخوان چیست ؟ در این مطلب می‌خوانید :

علائم و عوارض بالینی پوکی استخوان

پوکی استخوان با اختلال در ساختار استخوان ها، شکنندگی و آسیب پذیری اسکلت بدن و تراکم استخوانی پایین مشخص می‌شود که این مشکلات منجر به کاهش قدرت استخوان ها و افزایشِ خطر شکستگی آنها خواهد شد. کاهش استحکام استخوان به بسیاری از عوامل از جمله تراکم استخوان، میزان تشکیل استخوان، اندازه و شکل استخوان بستگی دارد. ]6[

پوکی استخوان هیچگونه علائم بالینی ندارد تا زمانی که شکستگی ایجاد شود و این یک واقعیت مهم است. بسیاری از بیمارانی که علائم ندارند فرض می‌کنند که پوکی استخوان ندارند و از طرفی دیگر، بسیاری از بیماران مبتلا به درد در ناحیه ی لگن یا پا نیز تصور می‌کنند که این شکایت و درد آنها ناشی از پوکی استخوان است که این را نیز نمی‌توان بطور قطع مرتبط با پوکی استخوان دانست.]6[
تشخیص زودهنگام پوکی استخوان، تعیین میزان استخوان از دست رفته و احتمال وقوع شکستگی در فرد از اهمیت زیادی برخوردار است چون پس از تشخیص این مشکل در فرد به راحتی می‌توان از روشهای درمانی مختلف استفاده کرد و پیشرفت پوکی استخوان را کند و یا حتی معکوس نمود. ]6[ شکستگی و ترک مهره ها شایعترین علامت پوکی استخوان است و به مرور زمان و به آرامی رخ میدهد و بیشترِ این شکستگی ها ( تقریباً دو سوم ) بدون علامت هستند و به صورت اتفاقی در رادیوگرافی قفسه سینه یا شکم تشخیص داده می‌شوند.
در بعضی بیماران، وجود شکستگی های مهره های ستون فقرات ممکن است به دلیل کاهش قد آشکار شود که باید به طور جداگانه بررسی گردد. ( کاهش قد ناشی از پوکی استخوان معمولاً بدون علامت و تدریجی است. در یک مطالعه، از دست دادن ارتفاعِ بیش از 6 سانتی متر از ویژگی های خاص برای تشخیص شکستگی مهره بوده است.)
در بیمارانی که دچار شکستگیِ حاد مهره ها هستند، این روند بادرد همراه است و این درد ممکن است بدون مداخله‌ی پزشکی و پیگیری درمان قابل تحمل باشد و برطرف شود و یا ممکن است درد ناتوان کننده باشد و نیاز به بستری شدن در بیمارستان و تزریق ضد درد‌های قوی داشته باشد. این بیماران معمولا پس از خم شدن ناگهانی، سرفه یا بلند کردن یک جسم، دچار کمردردی حاد ( شدید ) می شوند و گاهی اوقات صدمات جزئی ممکن است یک شکستگی را در آنها ایجاد کند. این درد معمولاً در ستون فقرات اتفاق می افتد اما اغلب به صورت یک طرفه یا دو طرفه به پهلو یا شکم گسترش می یابد ولی انتقال درد به پاها نادر است. ]6،11[ درد ناشی از شکستگی مهره ها از نظر کیفیت متغیر است و ممکن است شدید یا خفیف باشد. نشستن، کشیدگی ستون فقرات و حرکت اغلب درد را تشدید می کند و ممکن است با اسپاسم عضلات ( گرفتگی عضلات ) همراه باشد و یا خواب را مختل کند و همچنین در هنگام معاینه‌ی جسمی و دست زدن به ستون فقرات، ممکن است بیمار احساس درد کند. ]11[
حملات درد‌های شدید به دنبال شکستگی مهره ها معمولاً بعد از چهار تا شش هفته برطرف می‌شوند، اما ممکن است درد برای مدت طولانی‌تر ادامه داشته باشد و این نشانگر شکستگی بهبود نیافته یا به آرامی بهبود یافته می‌باشد. ]11[ تقریباً 75 درصد بیمارانی که دچار شکستگی مهره ایِ علامت دار هستند از درد مزمن ( دردی طولانی مدت ) شکایت دارند.]11[ شکستگی های لگن در پوکی استخوان نسبتاً شایع است و 15 درصد از زنان و 5 درصد از مردان ۸۰ ساله را تحت تأثیر قرار می دهد.[6] افرادی که لگنشان می شکند، گاهی اوقات توانایی به تنهایی راه رفتن را از دست می دهند و بسیاری از آنها نهایتا در خانه‌ی سالمندان تحت مراقبت به سر می برند. به همین دلیل در وهله ی اول جلوگیری از شکستن استخوان ها بسیار اهمیت دارد. ]1[ اندکی پس از یائسگی، شکستگی های انتهای ساعد که نزدیک مچ است در زنان شایع می‌باشد. ]6[
چگونه متوجه شویم که پوکی استخوان داریم؟
پوکی استخوان تا زمانی که شکستگی در استخوان ها اتفاق نیفتد علائمی را ایجاد نمی‌کند. پزشک متخصص می‌تواند قبل از ایجاد شکستگی ناشی از پوکی استخوان، برای تشخیص این بیماری برای شما درخواست انجام انواع روش‌های تشخیصی و آزمایشگاهی کنند که بهترین روش تشخیصی پوکی استخوان، تست تراکم استخوان میباشد[1] در واقع تست تراکم استخوان راهی است برای اینکه پزشکان بررسی کنند که چقدر استخوان های شما قوی هستند [3] این تستDXA نام دارد که نوع خاصی از اشعه ایکس می باشد. ]1 [این روش تشخیصی جزو بخش رادیولوژی می‌باشد و در بخش آزمایشگاه انجام نمی‌شود.
افرادی که توصیه می‌شود این تست را انجام دهند:
1- خانمهایی با سن 65 سال و بیشتر
2- مرد‌هایی با سن 70 سال و بیشتر
3- افراد دارای سابقه شکستگی استخوان بعد از سن 50 سالگی
4- خانم‌های یائسه دارای سایر ریسک فاکتوریی که در قسمت بیماری‌شناسی توضیح دادیم ( مثلا همزمان کشیدن سیگار و… )
5- مردهایی در بازه سنی 50 تا 69 سال دارای سایر ریسک فاکتوریی که در قسمت بیماری‌شناسی توضیح دادیم. ( مثلا همزمان کشیدن سیگار و… )
البته پزشکان گاهی اوقات برای آقایان و خانمهایی که از این سن جوانتر هستند نیز این تست را بررسی می کنند]1،3[ به عنوان مثال بعضی از افراد نسبتا جوان دچار شکنندگی و آسیب پذیری استخوان هستند مثلا در هنگام زمین خوردن یا وارد شدن ضربه‌ای خفیف، استخوان هایشان می شکند. در صورتی که این افراد دارای استخوان های سالم باشند، نباید استخوان هایشان به این راحتی بشکند. افرادی که مبتلا به این حالت هستند، در معرض خطر شکستگی سایر استخوان هایشان نیز قرار دارند و تست تراکم استخوان برایشان انجام می‌شود ]1[
علاوه بر موارد فوق، تست تراکم استخوان بهتر است در موارد زیر نیز انجام شود: ( با مشاوره با پزشکتان )
1- عکس رادیولوژی نشان دهنده ترک یا آسیبی به مهر‌های ستون فقراتتان باشد.
2- کمر دردی که ممکن است به دلیل شکستگی مهره‌ها باشد.
3- کاهش 2.5 سانتی‌متری یا بیشتر قدتان در طی یکسال
4- کاهش 3.8 سانتی‌متر قدتان در هر بازه زمانی [37]
پزشکان آزمایش تراکم استخوان را به چند دلیل انجام می‌دهند: ]3[
· برای بررسی اینکه آیا فرد پوکی استخوان دارد و یا در معرض ابتلا به آن قرار دارد یا خیر.
· برای بررسی اینکه آیا درمان و داروهای پوکی استخوان مؤثر بوده است یا خیر.
· پیش‌بینی احتمال شکستگی استخوان در فرد

انواع مختلف روش‌های بررسی تراکم استخوان و تشخیص پوکی استخوان
1- روش DXA (روش مرسوم تست تراکم استخوان )
این مفیدترین و قابل اعتماد ترین تست تراکم استخوان است که نوعی خاص از پرتونگاری ایکس میباشد و فرد در معرض تابش بسیار کمی قرار میگیرد. تراکم استخوان را در نقاط مختلف بدن مانند ستون فقرات، لگن و مچ دست بررسی میکند. بهترین آزمایش برای تشخیص پوکی استخوان، پیش بینی احتمال شکستن استخوان ها و بررسی چگونگی عملکرد درمان می باشد.
در طول این تست ، شما روی یک میز دراز می کشید. سپس یک دستگاهِ اشعه ی ایکس، یکی از استخوان های شما را اسکن می کند.این آزمایش به شما صدمه ای وارد نمیکند و باعث ناراحتی شما نمی شود و نیازی نیست که قبل از این تست قرصی مصرف کنید یا عکس بگیرید یا ناشتا باشید. کل کار 5 تا 10 دقیقه طول می کشد.]3[
نتایج تست DXA
نتایج تست تراکم استخوانتان با عددی با عنوان نمره تی ( T-score ) گزارش می‌شود. نمره تی بیانگر این است که چقدر تراکم استخوان‌هایتان نسبت به فردی سالم، سی ساله و همجنستان بالاتر یا پایین تر است. رنج عددی گزارش تی اسکور از 0.5+ ( مثبت نیم ) تا 4- ( منفی چهار ) می‌باشد. با توجه به این عدد افراد به سه دسته تقسیم می‌شوند.[37]
• تراکم استخوانی طبیعی:
عدد نمره تی این افراد بالاتر از 0.1- ( منفی یک دهم ) است. مثلا اگر نمره شما 0.2+ ( مثبت دو دهم ) است تراکم استخوانتان طبیعی و سالم است. افرادی که دارای تراکم استخوانی طبیعی هستند، نیازی به هیچگونه درمانی ندارند. با این وجود ، منطقی است که آنها برای پیشگیری از مبتلا شدن به این بیماری در آینده کارهایی انجام دهند به عنوان مثال، غذاهایی سرشار از کلسیم ( شیر و سایر لبنیات ) و ویتامین D بخورند و ورزش کنند.
· پوکی استخوان خفیف یا استئوپنیا (Osteopenia )
عدد نمره تی این افراد کمتر از 0.1- (منفی یک دهم ) و بیشتر از 2.5- ( منفی دو و نیم ) است. خود 0.1- جزو افراد سالم و طبیعی حساب می‌شود. مثلا اگر عدد تی اسکور شما 0.5- ( منفی پنج دهم ) شده است دارای پوکی استخوان خفیف هستید.
توده‌ی استخوانی این دسته افراد کم می‌باشد و این یک اصطلاح پزشکی برای تراکم استخوانِ پایین تر از حد طبیعی است اما به اندازه osteoporosis کم نیست. فرد مبتلا به osteopenia، هنوز پوکی استخوان ندارد اما در معرض ابتلا به آن می‌باشد. آنها معمولاً برای جلوگیری از پوکی استخوان باید کارهایی انجام دهند و این بعضی اوقات به معنای مصرف دارو می‌باشد.
· پوکی استخوان یا استئوپروزیس (osteoporosis )
عدد نمره تی این افراد کمتر از 2.5- (منفی دو و نیم ) است. خود 2.5- هم جزو افراد مبتلا به پوکی استخوان حساب می‌شود. مثلا اگر عدد تی اسکور شما 3- ( منفی سه ) شده است دارای پوکی استخوان هستید.
کارهای زیادی وجود دارد که می توان انجام داد تا احتمال شکستن استخوان ها در فرد مبتلا کاهش یابد. با مراجعه به پزشک از داروهای پوکی استخوان که برایتان تجویز می‌کنند استفاده کنید. می‌توانید از انواع مکمل های کلسیم و ویتامین D نیز استفاده کنید. همچنین می توانید ورزش را به فعالیت های روزانه‌ی خود اضافه کنید.
نکته مهم: برای نحوه و دوز مصرف مکمل‌های کلسیم و ویتامین دی با دکتر داروساز داروخانه مشورت کنید.
2- سی تی اسکن ( CT )
نوع دیگری از اشعه X است که اندازه گیری قابل اعتمادی از تراکم استخوان در ستون فقرات انجام می دهد ولی بیشتر از DXA تابش پرتو اشعه ایکس دارد. پزشکان کمتر از این روش برای تشخیص پوکی استخوان استفاده می‌کنند.
3- روش اولتراسوند ( امواج صوتی )
از این تست برای اندازه گیری تراکم استخوان پاشنه پا استفاده می‌شود. این آزمایش می‌تواند به شناسایی ریسک شکستگی استخوان در افراد کمک کند اما پزشکان از این آزمایش نیز کمتر برای تشخیص پوکی استخوان یا پیگیری تغییرات تراکم استخوان استفاده می‌کنند و روش مرسوم همون روش اول است. پزشک با توجه به شرایط بیمار ممن هر کدام از این روش‌ها را برای تشخیص پوکی استخوان بیمار درخواست کند.